Truyện kể về một cô gái kiêu căng, xuất gia tu hành suốt hai mươi năm mà không đắc đạo. Khi sang Tây Trúc cầu đạo, cô dàn xếp để hai mẹ con người dân tu theo mình, chỉ để rồi ganh ghét khi họ có thể đắc đạo trước. Đức Phật hóa phép để trừng phạt cô: biến thân xác cô thành cái bình vôi, có miệng rộng thủng như do cây đa đâm, bụng phình căng—lòng chứa vôi cay nồng như lòng tham. Từ đó “Ông Bình Vôi” trở thành vật dụng thiêng trong nhà người Việt, chứa vôi ăn trầu và được tin là linh thiêng, trừ tà, mang lại tài lộc gia đình

Câu chuyện truyền thuyết kể về hai anh em Tân và Lang có ngoại hình giống nhau, cùng vợ người anh tên Lưu Thị. Vì hiểu lầm, Lang bỏ đi và hóa đá; sau đó Tân và Lưu Thị cũng lần lượt hóa cây cau và dây trầu. Khi kết hợp lại với viên đá vôi tiêu hoá để ăn trầu, tạo nên tục lệ ăn trầu-cau xuất phát từ tình yêu thương, nghĩa vợ chồng và tình anh em sâu sắc. Truyền thuyết giải thích nguồn gốc tục ăn trầu trong văn hóa cưới hỏi và giao tiếp người Việt

Truyền thuyết kể về một cuộc thi xây thành giữa người Chăm và người Việt để giành đất biên giới. Trong cuộc thi, người Chăm xây Thành Lồi – thành đất tỉnh gấp rút trong một đêm – nhưng vào sáng hôm sau bên phía người Việt bất ngờ xuất hiện một thành “giả”, cao vút và nguy nga bằng giấy bày sẵn khắp nơi khiến quân Chăm khiếp sợ phải chịu thua và rút lui. Thành Lồi từ đó trở thành dấu tích lịch sử ở Huế.

Câu chuyện kể về một chàng trai người Đồng Nai thời hậu Tây Sơn, từng làm quan Tây Sơn nhưng bị truy sát sau khi nhà Nguyễn lên ngôi. Người này trốn sang Chân Lạp, cưới vợ và sống lâu ngày trên đất người. Khi vợ trồng được một loại cây trái lạ (sầu riêng) mang mùi vị đặc biệt, vợ bảo anh ăn dần sẽ hợp khẩu vị. Dần dần, cây lan rộng, trở thành loại quả quý, đem lại lợi ích địa phương. Truyền thuyết giải thích nguồn gốc sầu riêng ở miền Nam Việt Nam và gửi gắm tinh thần vượt khó, tự lực và lòng biết ơn với cộng đồng nguồn gốc

Ông Thủ Huồng, vốn là quan thơ lại ở Gia Định – Biên Hòa – từng vơ vét tài sản và gây oan ức cho dân. Sau khi vợ mất, ông đi tìm gặp vợ ở chợ Mạnh Ma (cõi âm–dương giao hòa), được đưa xuống âm phủ xem nơi tra tấn tội nhân. Ở đó ông thấy cái gông đặc biệt dành cho mình trong nhà ngục địa ngục. Từ đó ông hối cải, bố thí phân phát tài sản, xây chùa, xây cầu, lập bè phục vụ miễn phí để người qua sông nghỉ ngơi — tạo nên địa danh sông Nhà Bè, chùa Thủ Huồng (Chúc Thọ), cầu Thủ Huồng. Cuối đời, ông tiếp tục làm phúc cho đến khi mất.

Truyền thuyết kể về một ông cụ già sống một mình bên bãi biển Quảng Nam và được giao trách nhiệm bảo vệ một quả trứng thần do rồng (Long quân) để lại. Rùa vàng – thần Kim Quy – trao cho ông một chiếc móng rùa chữa nguy hiểm. Quả trứng ngày càng lớn và nở thành một nàng tiên. Vỏ trứng vỡ thành năm mảnh đá cẩm thạch tạo thành năm ngọn núi – núi Ngũ Hành Sơn. Phần đất sinh hạ nàng tiên trở thành hang động kỳ diệu, ông lão sống yên ổn cho đến khi lễ cưới nàng. Sau này, ông cụ lên lưng rùa trở về biển. Ngọn núi Ngũ Hành Sơn còn tồn tại đến nay, sông Vĩnh Điện phía tây núi được người xưa tin là do nước chảy từ bánh thai thần sinh ra.

Truyện kể về vua Lê Lợi và sự tích hồ Gươm (Hồ Hoàn Kiếm) ở Hà Nội. Tương truyền, khi Lê Lợi khởi nghĩa chống quân Minh, ông nhận được một thanh gươm thần từ Long Quân ban cho, giúp ông chiến thắng và lập nên triều Lê. Sau khi đất nước thái bình, khi nhà vua dạo thuyền trên hồ Tả Vọng, rùa vàng hiện lên và đòi lại gươm. Vua Lê Lợi trả lại gươm cho rùa, từ đó hồ được gọi là Hồ Hoàn Kiếm – nghĩa là trả gươm.

Truyện kể về Mai An Tiêm, người bị vua Hùng đày ra đảo hoang vì kiêu ngạo. Trên đảo, vợ con anh sống nhờ lòng kiên trì và lao động, sau đó nhặt được hạt dưa do chim mang đến. Đổi dưa lấy lương thực từ thuyền khách, cuộc sống được cải thiện, anh trở thành người phát triển giống dưa hấu cho đất nước. Truyện mang thông điệp về tinh thần tự lực cánh sinh, nỗ lực vượt khó và lòng biết ơn tạo nên sự đổi thay

Ngày xưa, quỷ dữ đã chiếm tất cả đất đai của con người, người chỉ được trồng và thu hoạch rất ít. Phật hiện xuống hướng dẫn con người trồng theo thứ tự khoai lang, lúa, ngô để ăn gian quỷ. Khi quỷ tức giận đòi lại đất, Phật bảo người mua đất bằng bóng áo cà sa treo trên cây tre, rồi lại dạy cách dùng vôi bột, giã tỏi, lá dứa để xua quỷ. Kết quả: quỷ phải rút ra biển, nhưng mỗi dịp Tết quỷ lại được phép trở về để thăm tổ tiên. Từ đó, người Việt dựng cây nêu — treo vòng khánh, lá dứa, lá đa, chuông gió... để nhắc quỷ tránh xa, bảo vệ đất đai và tín hiệu cho tổ tiên về ăn Tết với con cháu

Câu chuyện kể về một bác đồ tể chuyên giết lợn bán chợ cạnh chùa làng. Một đêm, sư cụ trụ trì mộng thấy người đàn bà dắt năm đứa con từ cõi âm đến chịu tha, xin hòa thượng đánh chuông chậm lại để cứu mạng con bà. Sáng hôm sau, sư trì nghe theo, không đánh chuông đúng giờ — lợn nái mua để thịt bỗng đẻ năm con lợn con kỳ lạ. Bác đồ tể cảm động và hối lỗi, đã cắm dao bầu trước sân chùa thề giải nghệ. Con dao sau đó hóa thành cây có lá đỏ như máu và nhọn như lưỡi dao, được gọi là cây Huyết Dụ. Câu chuyện mang thông điệp Giáo lý nhân quả: sống nhân ái sẽ được báo đáp, và những hành động thiện đức có thể hóa thành điều kỳ diệu

Câu chuyện kể về một cô gái nghèo hiền lành, tốt bụng, được bà tiên tặng cho cây chổi thần để giúp đỡ làm việc nhà. Tuy nhiên, sau khi cưới một người chồng giàu có và trở nên kiêu căng, cô đã xem thường cây chổi. Khi đánh mất lòng tốt, chổi thần không còn giúp cô nữa. Câu chuyện lý giải sự ra đời của chiếc chổi – công cụ lao động gắn liền với sự siêng năng, khiêm nhường và đức hạnh.

Câu chuyện kể về một nhà sư trẻ tuổi tu khổ hạnh nhưng lâu vẫn chưa đạt đạo. Một lần dừng nghỉ tại nhà một bà cụ có con ác Lai chuyên ăn thịt người. Nhờ nhẫn nại giảng đạo và lòng từ bi, nhà sư khiến mẹ con ác Lai ngộ đạo. Khi quên mang lễ vật là bộ gan ruột dâng Phật, sư trở về tìm nhưng không thấy, bèn hóa thành loài cá he (cá ông sư), với đầu trọc và thường lặn xuống, nổi lên không nghỉ. Loài cá này bị cho là hay làm nông nhọc với những ai trêu chọc, và sẽ xuống vồ—như lời nhắc đến lòng thành và nhân quả.

Hai vợ chồng đánh cá nghèo, chồng gặp nạn ở biển, người vợ đau khổ tìm khắp nơi rồi được thần Cây tặng viên ngọc để bay qua biển tìm chồng. Trong lúc hạnh phúc gặp lại, người vợ bất cẩn hỏi chuyện và làm rơi viên ngọc — khiến cả hai chìm xuống biển và hóa thành đôi Sam biển. Lúc nước rút, người ta thấy sam đực ôm chặt sam cái như hai vợ chồng ngày xưa vẫn ôm nhau qua biển

Ngày xưa có một vị hòa thượng trẻ tuổi nổi tiếng chân tu. Mọi “thị dục” của bản thân, hòa thượng đều kiên quyết cắt đứt, chỉ một lòng chuyên chú vào lẽ hư vô của đạo Thiền. Nhà vua nghe tiếng, vô cùng kính trọng, vời về cung, ban tước quốc sư và sai tu bổ một ngôi chùa ở phía Nam kinh thành để cho sư trụ trì. Nhưng hòa thượng từ tạ vua, chỉ xin phép đi xem chùa chiền, cảnh đẹp trong thiên hạ.

Truyện kể về đôi vợ chồng nghèo nhưng chung thủy. Khi người vợ mất, người chồng tu nhân mong vợ sống lại và gặp một vị thần cho phép làm phép cải tử hoàn sinh bằng việc chích 3 giọt máu. Vợ sống lại nhưng sau đó bị người khác lôi kéo, bỏ chồng và cuối cùng chết khi trả lại ba giọt máu. Cô ta hóa thành loài muỗi, bay vo vo suốt ngày đêm tìm lại ba giọt máu đó. Câu chuyện phản ánh lời răn về lòng phụ bạc và sự trừng phạt của duyên nghiệp

Một cô gái nghèo đi ở cho nhà trưởng giả bị bạc đãi. Khi Phật hiện ra giả dạng cụ già và cô dũng cảm giúp đỡ mặc dù bản thân khổ cực, được ban tặng phép thần kỳ: hoa trong giếng tắm sẽ khiến cô xinh đẹp. Quá kiêu ngạo và tham lam, cả gia đình trưởng giả cũng tìm đến giếng nhưng tắm hoa và bị biến thành loài khỉ — da xám xịt, có đuôi dài, sống quẩn quanh người nhưng bị xa lánh. Truyện lý giải nguồn gốc loài khỉ qua bài học về lòng nhân hậu, sự khiêm tốn và hậu quả của kiêu ngạo

Ông Dã Tràng – một người tốt bụng – cứu một con rắn hổ mang hoang mang. Người vợ rắn tặng ông viên ngọc giúp ông nghe hiểu tiếng muông thú. Do lòng tham của dân làng và sự thù hận từ các loài vật, ông trải qua nhiều biến cố: bị quạ tố oan, bị xử thuỷ lạc, rồi vì vợ bỏ ngọc theo Long Vương, ông mang cát lấp biển để đòi lại — cuối cùng chết rồi hóa thành con dã tràng, ngày ngày xe cát lấp biển Đông nhưng công lao tan biến vì sóng biển

Câu chuyện kể về đứa bé tên Đa Đa, sống cùng cha ghẻ độc ác và mẹ kế tàn nhẫn. Sau khi bị ép ăn cơm trộn cát rồi bị cha ghẻ đánh chết, hồn cậu biến thành chim Đa Đa, kêu tiếng “Bát cát quả cà! Bát cát quả cà!” như lời tố cáo tội ác của bố ghẻ. Cha ghẻ sau đó đi tìm vào rừng nhưng cũng bị tiếng chim truy đuổi đến chết. Truyện thể hiện thông điệp về sự bất công và hậu quả khi bóc lột, đồng thời nhắc về sự cần thiết của tình người và lòng yêu thương với trẻ em.

Câu chuyện kể về nhà sư Bất Nhẫn – người tu hành nhưng nóng tính. Sau khi thỉnh Phật cho bạn Bất Nhẫn đắc đạo, anh kiêu nại bản thân chưa kém, nên tu hành kiên trì. Tuy nhiên, khi chim vợ chồng chích làm tổ trong vành tai anh rồi gây gổ dẫn đến anh giận dỗi xô tổ xuống, phá hủy lời nguyện tu luyện 99 ngày

Câu chuyện kể về đôi bạn chí thân Quắc và Nhân, cùng lớn lên nghèo khó. Khi Nhân trở thành phú ông, anh vẫn giữ tình bạn bền bỉ và đưa Quắc về nhà mình. Tuy nhiên vợ Nhân không chịu đựng người bạn khó khăn, khiến Quắc quyết bỏ đi. Nhân quyết đi tìm, gọi tên bạn mãi trong rừng sâu cho đến lúc mất mạng và hóa thành chim quốc (hay đỗ quyên), kêu “Quắc! Quắc!” suốt ngày đêm. Vợ Nhân sau cũng vào rừng tìm theo tiếng chim rồi chết tại đó. Truyện nhấn mạnh tình bạn sâu sắc, lòng trung tín và hậu quả khi lòng người bạc bẽo không đáp lại tình nghĩa

Câu chuyện kể về bác tá điền Ba chăm nuôi năm con trâu của phú ông. Khi phú ông mất, người con gái độc nhất đến kiểm đếm thấy sáu cột buộc trâu nhưng thực tế chỉ có năm con, dẫn đến tranh cãi dữ dội. Người quá khích tuyên bố: "Chỉ có bắt cô trói cột thì họa chăng mới thành sáu!" Hai bên cãi nhau rồi đi sâu vào rừng, sau cùng hóa thành hai con chim cu, một kêu “Năm trâu sáu cột”, một đáp lại “Bắt cô trói cột”. Người ta nhìn tiếng chim như lời nhắc lịch sử và dùng tên đó để gọi chim.

Truyện kể về hai cô cháu sống cùng nhau trong cảnh nghèo đói. Một hôm cháu mò được chút lúa về nấu cháo, người cô vì đói liền ăn sạch luôn phần của cháu. Khi cháu trở về không nhận được phần ăn, tức giận thốt lên: “Hít nốt đi cô, hít cô!” Sáng hôm sau cháu chết, sau đó hóa thành chim kêu tiếng "Hít cô! Hít cô!" mỗi đêm, như nhắc nhở sự bất công và lòng hận thù chất chứa trong cái chết. Truyện mang thông điệp về tình nghĩa, sự chia sẻ và hậu quả khi bỏ quên nhân ái

Thạch Sùng vốn là một người nghèo khổ sống bằng nghề ăn xin, tích góp tiền bạc nhưng vẫn giả nghèo. Khi trông thấy điềm lụt (hai con trâu từ dưới nước lội lên húc nhau), ông bán gạo tích trữ trong lúc dân thiếu đói và trở nên giàu có. Ông tiếp tục kinh doanh, cho vay lãi, kết hợp với cường đạo, dần trở thành phú ông và được phong tước Quận công. Sau đó, ông đấu của khoe của với họ Vương – em hoàng hậu, nhưng cuối cùng thua vì thiếu cái "mẻ kho" – thứ đồ dùng hèn hạ ngày xưa. Kết cục ông mất hết gia tài và hóa thành con thạch sùng (một loài thằn lằn).

“NHƯNG NAY MAI, MỚI THẬT BUỒN. Y sẽ chẳng có việc gì làm, y sẽ ăn bám vợ! Đời y sẽ mốc lên, sẽ gỉ đi, sẽ mòn, sẽ mục ra, ở một xó nhà quê. Người ta sẽ khinh y, vợ y sẽ khinh y, chính y sẽ khinh y. Rồi y sẽ chết mà chưa làm gì cả, chết mà chưa sống!... Nghĩ thế thì y thấy nghẹn ngào, thấy uất ức vô cùng!